List to szczególny gatunek literatury okolicznościowej i użytkowej, cechujący się ogromną różnorodnością. Trzeba pamiętać, że poza listem autentycznym jako dokumentem biograficznym spotykamy też listy fikcyjne, paraliterackie i literackie. W formie listu wydawano bardzo różne utwory i na pewno w jego obrębie obserwujemy osobiste zaangażowanie, niekoniecznie rozumiane tylko jako obecność elementów biograficznych.
Warto przypomnieć listy o charakterze wypowiedzi estetycznej, normatywnej, poczynając od Listu do Pizonów (Sztuki poetyckiej) Horacego, skierowany do ówczesnych wydawców; Listy o smaku, czyli o guście Józefa Szymanowskiego (poetyka rokoka). Spotykamy też w dziejach piśmiennictwa wypowiedzi refleksyjno-filozoficzne w formie listu: O szczęściu człowieka. List do Rozyny Franciszka Karpińskiego; a także list jako formę podawczą utworu powieściowego lub jego fragmentów, np.: Nowa Heloiza J.J. Rousseau, Niebezpieczne związki Choderlosa de Laclos, częściowo Malwina Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej.
Pamiętajmy jednak, że dawniej list pisarza nierzadko był kierowany do szerszego grona odbiorców, pozornie tylko do jednego adresata, a w istocie bywał odczytywany głośno wśród znajomych i przyjaciół. A więc list autentyczny mógł już w zamierzeniu zawierać element kreacyjności, mógł być nie tylko dokumentem osobistym, zwierzeniem się ze swoich problemów, trosk, pragnień, planów, lecz i utworem literackim w zamierzeniu nadawcy.
Niezależnie od tego list cenimy jako dokument biograficzny i historyczny zarazem, ze świadomością, że może, choć nie musi, posiadać on znaczne walory literackie. Wartość artystyczna listu zależała od nadawcy, w mniejszym nawet stopniu od jego stanowiska w hierarchii społecznej i od treści przekazywanych przez niego wybranym osobom, w tym informacji niekiedy tajemnych, nieznanych ogółowi, w większym stopniu zaś – od jego inwencji i sprawności pióra.
Ponieważ w części edytorskiej planowanego monograficznego numeru XXIII rocznika „Napis” będą edytowane listy osobne, kierowane do jednego adresata, ale także fragmenty korespondencji danego (interesującego z różnych względów) nadawcy do wielu adresatów, to należy przypomnieć Autorom pewne zagadnienia. ważne dla edytorstwa wypowiedzi listownych. Pierwszym istotnym, nierozstrzygniętym do dziś jednoznacznie pytaniem jest kwestia granic poszanowania intymności, prawa do wydawania (a zatem upublicznienia) listów bardziej lub mniej znanego nadawcy, zawierających treści intymne, odsłaniające niepochlebne rysy psychiki i drastyczne zdarzenia z życia, zwłaszcza gdy może to skrzywdzić osoby jeszcze żyjące lub zniszczyć utrwalony w powszechnej pamięci wizerunek nadawcy? Decyzja o edycji korespondencji, odsłaniającej nie tylko relacje osobiste między nadawcą a adresatem / adresatami, lecz nieznane, niekiedy nawet szokujące kulisy interesujących zdarzeń, może być tyleż ważna, co kontrowersyjna.
Wydanie krytyczne listu jest zadaniem szczególnie odpowiedzialnym, nie tylko ze względu na możliwość zaginięcia autografu, ale i konieczność odpowiedniego opracowania edytorskiego: oprócz zgodnych ze współczesnym stanem badań wiadomości o adresacie i nadawcy, do edycji powinny być załączone objaśnienia merytoryczne i językowe oraz zasady transkrypcji i informacje o źródle. Objaśnienia w wydaniu korespondencji to sprawa niesłychanie ważna. To edytor jest przewodnikiem po tajemniczym świecie listu, on musi go nierzadko najpierw odcyfrować (co przy nieczytelnym piśmie wiąże się z problemem wprowadzania emendacji i koniektur), częstokroć również on na podstawie rozmaitych przesłanek ustala datację dokumentu, a wreszcie do jego zadań należy również wyświetlenie wielu epistolograficznych zagadek. Są bowiem w listach poruszane niekiedy sprawy niejasne, trudne, co zmusza do poszukiwań, do rozjaśnienia zawikłanych spraw, zwłaszcza jeśli w edycji dominuje cel dydaktyczno-naukowy.
Zagadnienia interesujące nas w rekomendowanej tu serii czasopisma „Napis”:
